11-9-2025
Sinds ik in 1984 biologie ben gaan studeren is mijn idee over dieren fundamenteel veranderd. Eigenlijk moet ik zeggen: niet-menselijke dieren. Dat is niet zomaar een ‘politiek-correcte’ term, maar een realiteit: wij zijn in elk mogelijk biologisch aspect dieren. De eigenschappen waarvan we dachten dat die uniek zijn voor de mens blijken in mindere of meerdere mate ook aanwezig in veel diersoorten. Het bekendste is het gebruik van werktuigen. Dat is een beetje een uitgekauwd voorbeeld zou je denken. We hebben allemaal wel films gezien waarbij chimpansees een steen gebruiken om noten te kraken, of met een takje mieren uit een hoop halen om die vervolgens met smaak op te eten. Sterker nog, chimpansees kunnen dat laatste werktuig zelfs actief maken en aanpassen. Het maken van werktuigen staat nog een stapje hoger dan alleen maar het gebruik ervan. Ook van een vogelsoort, de wipsnavelkraai van Nieuw-Caledonië, is bekend dat hij bladeren of takken met beleid omvormt tot gereedschap dat hij gebruikt om insecten op te prikken. Dat duidt erop dat het dier tot op zekere hoogte kan plannen.
En niet alleen het gebruik en maken van werktuigen wordt door dieren beheerst: ook hun taalgebruik is veel uitgebreider en subtieler dan we in het verleden dachten. Van kraaien is bekend dat ze verschillende waarschuwingskreten gebruiken voor bijvoorbeeld een havik en een mens. Verder schijnen ze daadwerkelijk met elkaar te smoezen om hun stemming over te brengen. En olifanten geven elkaar zelfs namen waarmee ze elkaar roepen is uit recent onderzoek gebleken! Die laatste dieren en nogal wat vogels en zoogdieren kunnen zichzelf bovendien herkennen als ze in een spiegel kijken, wat een mate van zelfbewustzijn verraadt. Of ze ook diepere gedachten hebben, frustraties over hun uiterlijk, of zorgen over de toekomst van hun kinderen is weliswaar niet bekend, maar de bovengenoemde voorbeelden hebben mij ervan overtuigd dat het verschil tussen mensen en andere dieren niet fundamenteel, maar geleidelijk is.
Dat heeft er ook voor gezorgd dat ik niet meer zo gemakkelijk heenstap over het lijden van dieren. Toen ik met mijn studie begon werd er nog volop uitgegaan van de theorie dat dieren onbewust zijn en puur reageren op prikkels, positief of negatief. Het bestaan van emoties die op die van de mens lijken werd als niet-wetenschappelijk weggezet. Dat is een oud idee dat opgekomen was met de verlichting, waarin alleen de mens als rationeel wezen werd gezien (“Ik denk, dus ik ben”, aldus René Descartes).
Daarmee werd ook ontkend dat dieren bewust pijn kunnen hebben of lijden. Iedereen die suggereerde dat dieren dat wel konden werd de beschuldiging voor de voeten geworpen van ‘antropomorfisme’; het vermenselijken van dieren. Dat was een doodzonde in de gedragsbiologie, totdat er een grote verandering opkwam in de jaren ’80. Frans de Waal bestudeerde in Arnhem een troep chimpansees die wij als studenten ook een tijdje konden bekijken. Tot mijn verbazing zag ik dat de dieren waarover ik had gelezen in Frans’ beroemde boek ‘Chimpanseepolitiek’ heel goed te herkennen waren en echte persoonlijkheden waren met prettige en onaangename kenmerken. Frans draaide het om: eigenlijk is het idioot om dieren geen kenmerken toe te schrijven die we zelf hebben. Onze biologie is zo vergelijkbaar met andere diersoorten, met hetzelfde soort organen, hormonen en hersenen. Natuurlijk, mensen zijn anders dan andere dieren en het geestelijk leven van een aasgarnaal is echt wel minder uitgebreid dan dat van de gemiddelde medemens, of van een chimpansee. Maar toch wil dat niet zeggen dat de mens het enige dier met rechten zou moeten zijn. De mens is wel een unieke diersoort in zijn geestelijke capaciteiten, in zijn vermogen om er een enorme puinhoop van te maken en in zijn mogelijkheden om problemen op te lossen. Daar hoort ook een unieke verantwoordelijkheid bij.
Leo Nagelkerke, West-Brabantse Vogelwerkgroep
Markandalletjes
- Zonnig en warm met vallende kastanjes. Vroeg door droogte. Ook nieuwe deel Gilzerwouwerbeek bij Bavel staat droog.
- Natuurlijk dagje op fiets-ontdekkingstocht. Via lokale bio-landbouwbedrijven. Zaterdag 13 september. 9u30-17u. Langs drie smaakvolle zelfpluktuinen! Met lunch en soep. Vertrek bezoekerscentrum De Klapekster. Info en aanmelden Natuurpunt Markvallei.
- Excursie Vloeiweide op Vroege Zaterdagavond. Van Stenen Tijdperk tot 2e Millenium. Grazende Reeën, drama van verzet zendstation uit tweede wereldoorlog, natuurlijke bemesting met slib. Excursie in natuurgebied van Brabants Landschap. IVN Mark&Donge samen met IVN Dintel- en Marklanden. 13 september. 18-20u. Aanmelden. Website IVN Dintel&Marklanden.
- Groencafé over Voedselbos&zo. Ervaringsdeskundigen: John Vermeer, John Hagenaars, Cedric Bouche. Paneldiscussie Ron Bekker. Creatieve hotspot in Brandpunt. Reigerstraat 16, Breda. Woensdag 17 september. 19u30-22u. Info en aanmelden NMV Markkant:
Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. . - Boeiende vacature? Uitnodiging van Water Natuurlijk voor burgerleden in Waterschapsbestuur. Info:
Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. . - Blijf genieten van wisselende, meest zonnige natuur en de ‘rode maan’, die er was!
Joop van Riet – natuurgids IVN Mark&Donge